Στη μνήμη των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, θυμάτων του Ολοκαυτώματος.

Η 27η Ιανουαρίου καθιερώθηκε –με ομόφωνη απόφαση της Βουλής των Ελλήνων τον Ιανουάριο του 2004– ως ημέρα μνήμης και τιμής για τους Έλληνες Εβραίους που έχασαν τη ζωή τους στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, αλλά και για όσους με θάρρος και αυταπάρνηση έσωσαν συμπολίτες τους από βέβαιο θάνατο.

Έναν χρόνο μετά και συγκεκριμένα στις 2 Νοεμβρίου 2005, η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών αποφάσισε να ανακηρύξει την 27η Ιανουαρίου ως Διεθνή Ημέρα Μνήμης για τα θύματα του Ολοκαυτώματος.

Με αφορμή την αυριανή σημερινή ημέρα δημοσιεύουμε άρθρο της Ρένας Μόλχο που δημοσιέυθηκε στο Athens Review of Books, τεύχος Φεβρουαρίου 2013

Το άρθρο καταρίπτει μύθους που έχουν έντεχνα καλλιεργηθεί όλα αυτά τα χρόνια μετά το ολοκάυτωμα και αποκαλύπτει αλήθειες που πικραίνουν για τη συμπεριφορά των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης.

 Μύθοι και πραγματικότητα για την εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης .

 Ρένα Μόλχο

Θα ασχοληθώ σήμερα με ορισμένους από τους μύθους που αφορούν την εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης επειδή, παρόλον που τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχουν εν μέρει ανασκευαστεί από την σύγχρονη ελληνική και ξένη βιβλιογραφία[1], εξακολουθούν να καθορίζουν την κοινή γνώμη.  Θεωρώ ότι η διαιώνισή τους ( ως ταμπού) αποτρέπει  τον ουσιαστικό διάλογο και μειώνει την ιστορική ενσυναίσθηση των ελλήνων πολιτών, επειδή απενοχοποιεί τους θύτες και τους  ντόπιους συνεργάτες τους και αποδίδει  την ευθύνη της καταστροφής τους στους ίδιους τους Εβραίους, δηλαδή τα θύματα. 

Αφορμή για τα όσα θα πω αναφορικά με τον πρώτο μύθο αποτέλεσε  συνέντευξη ιστορικού σε εκπομπή της ΕΡΤ3 για την Κατοχή στην Ελλάδα στην οποία ειπώθηκε, μεταξύ άλλων, ότι η εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης οφειλόταν αποκλειστικά στον προδοτικό ρόλο του αρχιραβίνου της κοινότητας τους Τσβί Κόρετς, ότι οι Χριστιανοί φέρθηκαν υποδειγματικά και ότι δεν υπήρχε αντισημιτισμός στην Ελλάδα αλλά και αν υπήρχε «…όσος και να ήταν αυτός η τύχη των Εβραίων της Θεσσαλονίκης ήταν προδιαγραμμένη από τα σχέδια των Γερμανών…». Υπονοείται ότι ο τοπικός αντισημιτισμός δεν βοήθησε στην ολοκληρωτική εξόντωση. Οι Γερμανοί, εννοείται,  αλλά και οι ίδιοι Εβραίοι ήταν οι μόνοι υπεύθυνοι για την εξόντωσή τους. 

Οι ιδέες αυτές που χρησιμοποιούν επιλεκτικά το παράδειγμα άλλων περιοχών στην Ελλάδα[2]

όπου οι Εβραίοι σώθηκαν χάρη στην συμπαράσταση των χριστιανών συμπολιτών τους, εκτός του ότι περιέχουν μια φανερή αντίφαση, δεν ισχύουν για την περίπτωση της Θεσσαλονίκης όπου ζούσε το 70% των Ελλήνων Εβραίων, οι οποίοι αντιμετωπίστηκαν τουλάχιστον με εχθρική αδιαφορία από πολλούς συμπολίτες τους.  Παρόμοιες ερωτήσεις-και σχόλια δέχτηκα και εγώ από τον ίδιο συντονιστή σε ανάλογη τηλεοπτική συνέντευξη η οποία προβλήθηκε μεν στην ΕΡΤ3 στις 27 του Οκτώβρη, 2012, χωρίς όμως να προβληθεί  ο αντίλογος που προέβαλα, για προφανείς λόγους δηλαδή για  να αποφευχθεί η τυχόν ανατροπή των μύθων.

Οι απόψεις αυτές αποτελούν, κατά τη γνώμη μου, έκφραση βαθιά ριζωμένων αντισημιτικών προκαταλήψεων που, αν το σκεφτεί κανείς βλέπουν έναν Ιούδα στο πρόσωπο του κάθε εβραίου…   (Παράλληλα συμβαδίζουν με το παρανοϊκό νεοναζιστικό τρόπο σκέψης ότι οι Εβραίοι επινόησαν το Ολοκαύτωμα για να φτιάξουν το κράτος του Ισραήλ).  Όταν όμως αυτοί οι μύθοι υιοθετούνται και επίσημα από την πολιτεία[3], συγκαλύπτουν τα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι Έλληνες Εβραίοι στην κατοχική Θεσσαλονίκη πριν και κατά την εκτόπιση τους. Επιπλέον, θέτουν επί τάπητος τον ρόλο των χριστιανών συμπολιτών τους, αλλά και τις σχέσεις τους με τους ντόπιους εβραίους,  που είναι βέβαιο ότι επηρέασαν σημαντικά την τύχη του εβραϊκού πληθυσμού ο οποίος στην Θεσσαλονίκη εξοντώθηκε κατά 96%.

Ο πρώτος μύθος αφορά τον ραβίνο Zvi Koretz που εμφανίζεται ως ο κύριος υπεύθυνος για τον μεγάλο αριθμό των εβραίων θυμάτων επειδή … ήταν κακός σύμβουλος[4],  συνεργάστηκε με τους Γερμανούς και τους παρέδωσε τις λίστες των Θεσσαλονικέων Εβραίων. Επισημαίνεται ότι οι επιζήσαντες εβραίοι έλεγαν και ίδιοι ότι ήταν ένας ξένος, ένας προδότης που το έπραξε για να σώσει τον εαυτό του και την οικογένεια του, αυτά βέβαια μεταπολεμικά,  όταν εκ των υστέρων συνέκριναν την «τυφλή» υπακοή του Κόρετς στους Γερμανούς με τον ραβ.Μπαζιρλάι στην Αθήνα, που έναν χρόνο μετά την εκτόπιση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, κρύφτηκε στην Αντίσταση. Οι Δανιέλ Κάρπι και Μίννα Ροζέν με νέες πηγές, διπλωματικών αρχείων, μαρτυρίες ατόμων στην Αντίσταση και επιζήσαντων Θεσσαλονικέων Εβραίων, αναδεικνύουν την πολυπλοκότητα της κατάστασης και εξηγούν γιατί οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι δεν εμπιστεύονταν και δεν συμπαθούσαν τον Κόρετς[5].

Από το 1930 η ηγεσία της κοινότητας αναζητούσε έναν νέο και σύγχρονο ραβίνο από το

εξωτερικό για τη θέση του αρχιραβίνου της Θεσσαλονίκης. Η ΙΚΘ προσέλαβε τον Δρ.Τσβη Κόρετς το 1933,  απόφοιτο της ραβινικής θεολογικής σχολής του Βερολίνου με τον όρο να μάθει ελληνικά και λαντίνο μέσα σε τρεις μήνες. Ο Κόρετς ανταποκρίθηκε στους όρους αυτούς. Αλλωστε γνώριζε καλά τα αρχαία ελληνικά. Ο ερχομός του βελτίωσε σημαντικά την εικόνα της Κοινότητας. Ανέπτυξε στενές σχέσεις με την βασιλική οικογένεια και στη συνέχεια με τον δικτάτορα Ι.Μεταξά, τον οποίο ο Κόρετς υποστήριξε πολιτικά. Σύντομα έγινε ο κατεξοχήν κοινοτικός ηγέτης καθότι εισήγαγε και ορισμένες μεταρρυθμίσεις ευεργετικές για τους φτωχούς και άστεγους της κοινότητας. Παρόλα αυτά φαίνεται ότι ήδη από το 1934 κατηγορήθηκε από τον τοπικό εβραϊκό Τύπο για την αλαζονεία του, τον προκλητικό τρόπο της ζωής του και για την διαφορετική του πρακτική σε  εβραϊκά ζητήματα, που οι σεφαραδίτες θεώρησαν ότι ο αρχιραβίνος αγνοούσε. Για τους ντόπιους ήταν πράγματι ένας ξένος ασκεναζί, ένας εβραίος που πρόφερε  και τελούσε διαφορετικά τις εβραϊκές προσευχές και έκανε τον σπουδαίο.

Όταν η Θεσσαλονίκη κατελήφθη από τους Γερμανούς τον Απρίλιο του 1941 ο Κόρετς βρισκόταν στην Αθήνα όπου οι Γερμανοί τον συνέλαβαν επειδή διαμαρτυρήθηκε δημόσια για τον βομβαρδισμό της Αγίας Σοφίας. Στην συνέχεια τον φυλάκισαν σε ένα ξενοδοχείο στην Βιέννη. Εννέα(9) μήνες αργότερα στις 17.2.1942 επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη όπου οι Γερμανοί με την έγκριση του Σάμπυ Σαλτιέλ, τον τότε διορισμένο από τους ίδιους πρόεδρο της ΙΚΘ, τον επανέφεραν στη θέση του αρχιραβίνου.

Τα πρώτα επίσημα ναζιστικά μέτρα εναντίον των Εβραίων εφαρμόστηκαν  την 11η Ιουλίου του 1942 στην πλατεία Ελευθερίας με τη βοήθεια της ελληνικής αστυνομίας, που η παρουσία της είναι έντονη σε όλες τις φωτογραφίες της Κατοχής.  Από τους 7.000 ή 9.000 εβραίους που κατέγραψαν οι δημοτικοί υπάλληλοι,  οι 3.000  στάλθηκαν αμέσως σε  βαριά καταναγκαστικά έργα υπό την συνοδεία της ελληνικής αστυνομίας. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1942, 500 εργάτες του Δήμου με εντολή και παρουσία του γενικού διοικητή Μακεδονίας Β.Σιμωνίδη, κατέστρεψαν ολοκληρωτικά το εβραϊκό νεκροταφείο επειδή οι ηγέτες της κοινότητας δεν μπόρεσαν να ανταποκριθούν στην συμφωνία που είχαν συνάψει με τον Μ.Μέρτεν, να μαζέψουν δηλαδή 3,5 δις δραχμές για να εξαγοράσουν την ελευθερία τους. Λίγες μέρες μετά οι Γερμανοί αντικατέστησαν τον Σ.Σαλτιέλ με τον Κόρετς, τον μόνο από τους άλλους κοινοτικούς ηγέτες που ήταν γερμανομαθής και δέχτηκε να αναλάβει  πρόεδρος της ΙΚΘ σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες.

Δύο μήνες αργότερα (στις 6.2.1943) κατέφθασαν στην πόλη οι Ντίτερ Βισλιτσένη και Αλοϊς Μπρούνερ  για να οργανώσουν την εκτόπιση των Εβραίων στα στρατόπεδα θανάτου. Στις πέντε(5) εβδομάδες που μεσολάβησαν ως την 1^η αποστολή στις 15 Μαρτίου 1943 οι Εβραίοι εκδιώχθηκαν από τα σπίτια τους, εγκατέλειψαν τα υπάρχοντά τους και περιορίστηκαν σε πέντε εβραϊκές συνοικίες που μετατράπηκαν σε γκέτο[6]. Σε αυτό το διάστημα ο Κόρετς, σύμφωνα με τη μαρτυρία της συζύγου του, προσπάθησε επανειλημμένα να διαπραγματευθεί με τους Γερμανούς για να σταματήσουν τις εκτοπίσεις[7]. Τέλος, τον Απρίλιο(11) του 1943 με τη μεσολάβηση του μητροπολίτη Γενναδίου ο Κόρετς συνάντησε τον πρωθυπουργό Ι.Ράλλη και τον παρακάλεσε με σπαραχτικό τρόπο να σταματήσει τις εκτοπίσεις[8], χωρίς όμως να τον συγκινήσει. Η συνάντηση αυτή που προκλήθηκε με πρωτοβουλία του Κόρετς και χωρίς την άδεια των Γερμανών φαίνεται να τους δημιούργησε μεγάλη αναστάτωση. Ο Wislisceny ενημέρωσε γραπτά όλους τους παράγοντες, τους M.Merten, τον γερμανό πρόξενο Dr.Schoenberg. Αυτός με τη σειρά του ζήτησε από τον Wislisceny να ενημέρωσει και τον πρέσβη του γερμανικού Ράϊχ (Reich) στην Ελλάδα, Πρέσβη Altenborg  στην Αθήνα. Ακολούθησε η σύλληψη και ο εγκλεισμός του Κόρετς και η αντικατάστασή του από τον Ζ.Αλμπάλα, έναν άλλον γερμανόφωνο εβραίο, ως τότε επικεφαλής της εβραϊκής αστυνομίας. Στην συνέχεια τον Αύγουστο(2) του 1943 ο Κόρετς και η οικογένειά του με 74 μέλη της Κοινότητας, ή του Judenrat, που είχαν υπηρετήσει τους Γερμανούς με διάφορους τρόπους : είτε ως μέλη του Δ.Σ. που πίστευαν ότι θα κατάφερναν να διαπραγματευτούν την κατάσταση και να καθυστερήσουν το τέλος, είτε ως υπάλληλοι της Κοινότητας που αν δεν το έπραταν θα εκτελούνταν αμέσως, εκτοπίστηκαν μαζί με 367 Εβραίους ισπανικής υπηκοότητας στο στρατόπεδο Μπέργκεν Μπέλσεν με σκοπό να ανταλλαχθούν με γερμανούς αιχμαλώτους.

Η υπόθεση των εβραϊκών διοικητικών συμβουλίων των ισραηλιτικών κοινοτήτων ή Judenrat  στην Κατοχή (και βέβαια) και του Κόρετς έχει πια λυθεί. Είναι δύσκολη η ενασχόληση με τη δημιουργία του μύθου σε ένα μικρό άρθρο. Ομως αν τοποθετήσουμε τον Κόρετς στο σύνολο της λειτουργίας των 3000 ή 3500 Judenrat  που λειτουργούσαν στην Ευρώπη και κάνουμε μια στατιστική εξέταση θα δούμε πως τα Judenrat, το καθένα με τον τρόπο του προσπάθησε να απωθήσει το τέλος. Όταν άρχισαν να καταλαβαίνουν πως κάτι κακό συμβαίνει ήταν πια αργά. Αλλωστε μέχρι το τέλος του 1943 κανείς στα Βαλκάνια δεν ήξερε για εξόντωση, και συνεπώς ούτε ο Κόρετς[9]. Αυτό εξηγεί και τον λόγο που εκφώνησε στη συναγωγή Μοναστηριωτών στις 17.3.43 παροτρύνοντας το ακροατήριο να φύγει για την Κρακοβία γιατί όπως είπε τότε δεν υπήρχε τίποτε πια που να μπορούσε να κάνει ο ίδιος για να το αποφύγει[10].  Η πιο λογική αντίδραση που έτσι λειτούργησαν τα περισσότερα Judenrat ήταν πως αν κάνουμε ότι μας λένε τότε απωθούμε το τέλος. Όταν πια ήρθε το τέλος και δεν υπήρχε τρόπος λύσης ήταν πια αργά[11].  

Αν και ο Κόρετς επέζησε του πολέμου πέθανε από τύφο λίγο μετά την Απελευθέρωση στον δρόμο της επιστροφής.  Ωστόσο μόνο μετά την επάνοδό της στη Θεσσαλονίκη η οικογένειά του διαπίστωσε ότι χαρακτηρίστηκε ως προδότης. Επειδή ίσως ήταν αυταρχικός και εξουσιομανής να θεωρήθηκε ότι έπρεπε να γνώριζε και να απέκρυψε την πικρή αλήθεια για το τι θα συνέβαινε προκειμένου να κερδίσει την εύνοια των Γερμανών. Λέγεται ακόμη ότι τους παρέδωσε πρόθυμα την λίστα των μελών της κοινότητας διευκολύνοντας με αυτόν τον τρόπο την εξόντωση χιλιάδων ατόμων.

Πιθανόν ο Κόρετς να μην κέρδισε την συμπάθεια των Θεσσαλονικέων Εβραίων γιατί είχαν και αυτοί την δική τους έπαρση και δεν ανέχονταν να τους κάνει κουμάντο ένας σπουδαιοφανής γερμανοθρεμμένος «ξένος». Ο ρόλος όμως της «λίστας» και η συνακόλουθη «ευθύνη» του Κόρετς ελέγχονται! Πιο συγκεκριμένα:  

1)επειδή οι Γερμανοί είχαν ήδη αρπάξει όλα τα αρχεία της Κοινότητας πριν από τις εκτοπίσεις και ο Κόρετς δεν είχε επομένως τη δυνατότητα να συγκροτήσει κάποιον κατάλογο χωρίς στοιχεία. Επιπλέον θυμίζουμε ότι

2) από την 1.3 του 1943, όλοι οι Εβραίοι αναγκάστηκαν να προσέλθουν στην κοινότητα και να συμπληρώσουν προσωπικά έντυπα με την διεύθυνσή τους και τα περιουσιακά τους στοιχεία. Οι Γερμανοί είχαν δηλαδή αυτές τις καταστάσεις στα χέρια τους τις οποίες δεν τις χρησιμοποίησαν ποτέ, αλλά θα μπορούσαν να το πράξουν χωρίς να χρειάζονται και άλλες λίστες.

3*)  Η σύγχυση που ίσως γέννησε τον μύθο οφείλεται στο γεγονός ότι με εντολή των Γερμανών στις 7 Μαρτίου του 1943 ο Κόρετς  παρέδωσε μια κατάσταση 104 διακεκριμένων εβραίων  που επέλεξε σε συνεργασία με το ΔΣ της Κοινότητας για να χρησιμοποιηθούν ως όμηροι –κρατούμενοι που θα εκτελούνταν σε περίπτωση που κάποιος επιχειρούσε να αποδράσει από τα γκέττο όπου είχαν περιορισθεί όλοι οι Εβραίοι της πόλης[12].   Εγγραφα από τα ιταλικά προξενικά αρχεία καταγράφουν με ακρίβεια αυτήν την συγκέντρωση των εβραίων  προυχόντων στο κτίριο της Γκεστάπο στην οδό Βελισσαρίου 42, επειδή μεταξύ των παραβρέθηκαν και δύο Ιταλοί Εβραίοι.  Σύμφωνα με αυτά δεν ήταν  ο Κόρετς αυτός που εκφώνησε τον περίφημο λόγο για να τους τρομοκρατήσει, αλλά κάποιος Γερμανός αξιωματούχος[13].  Ο ίδιος γερμανός αξιωματούχος  είπε τότε στον λόγο του που απεύθυνε στους προκρίτους ότι θα τους άφηνε να φύγουν προσωρινά επειδή ο πρώην αρχιραβίνος, ο Κόρετς εγγυήθηκε για την υπακοή τους «με το σώμα του», δηλαδή με τη ζωή του. 

Τα έγγραφα αυτά αποδεικνύουν ότι η περιγραφή της συνάντησης που κάνει ο Μ.Μόλχο στο In Memoriam είναι λανθασμένη και προέρχεται από αναξιόπιστη πηγή γιατί βάζει τον Κόρετς στη θέση του γερμανού αξιωματούχου που εκφώνησε τον φοβερό λόγο στους παριστάμενους εβραίους προύχοντες και έτσι ο αρχιραβίνος  μετατρέπεται σε κακό σύμβουλο που εκφοβίζει τους Εβραίους.  Αλλά αν αυτό ήταν αλήθεια ο Κόρετς δεν θα είχε ο ίδιος  την εξουσία να τους απελευθερώσει όπως δηλώνεται στο κείμενο του λόγου σε πρώτο πρόσωπο[14]. Οσο για τη λίστα με τα 104 πρόσωπα, που συνέταξε το ΔΣ της Κοινότητας μαζί με τον αρχιραβίνο, αυτή ενδεχομένως θεωρήθηκε ως ευκαιρία από τον Κόρετς που την εκμεταλλεύτηκε γιατί τους γνώριζε καλά και μπορούσε να επιλέξει τους πιο κατάλληλους, ενώ διαφορετικά θα το έκαναν οι Γερμανοί στην τύχη με την μεγαλύτερη ευκολία. Είναι δε βέβαιο ότι αν ο γερμανός αξιωματικός απελευθέρωσε τους ομήρους αυτό οφειλόταν σε πρωτοβουλία του Κόρετς που εγγυήθηκε την υπακοή τους με την ζωή του.  Μετά από αυτά εγώ τουλάχιστον έχω πειστεί ότι ο Κόρετς  έκανε με τον τρόπο και την αντίληψή του ότι μπορούσε για να ανασταλούν οι εκτοπίσεις και ότι παρότι τιμωρήθηκε για αυτό από τους Γερμανούς, χρησιμοποιήθηκε ως εξιλαστήριο θύμα από τους επιζήσαντες εβραίους που δεν είχαν άλλον τρόπο να εξηγήσουν το κακό που τους βρήκε[15]. 

Το πρόβλημα είναι ότι πέραν των επιζώντων ο ίδιος μύθος βρήκε πολλούς και πρόθυμους αποδέκτες, οι οποίοι τον εκμεταλλεύτηκαν και τον διέδωσαν σκοπίμως προκειμένου να συγκαλύψουν δικές τους ενοχές και ατασθαλίες. Και ιδού τίθεται αναγκαστικά το ερώτημα της «υποδειγματικής» συμπεριφοράς των Χριστιανών απέναντι στους Εβραίους στην κατοχική και (γιατί όχι και στην προπολεμική Θεσσαλονίκη). 

Οι σχέσεις μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων στη Θεσσαλονίκη  μετά το 1912.

Επί 400 χρόνια μέχρι τον Α’ Π.Π. η Θεσσαλονίκη υπήρξε μία εβραιούπολη από τις σπουδαιότερες στον κόσμο. Το 1912 που οι Ελληνες  κατέλαβαν την πόλη από τους Οθωμανούς, βρήκαν μια ανθηρή και αναπτυσόμενη εβραϊκή κοινότητα 80.000 ατόμων τα οποία καθόριζαν τη φυσιογνωμία της σε πολλούς τομείς, εκτός από το εμπόριο[16]. Εκτοτε στόχος της νέας διοίκησης ήταν να αποκτήσει η πόλη ελληνικό χαρακτήρα.  Ο μεγάλος αριθμός των εβραίων πολιτών και οι πολιτικές αναταραχές όπως ο Α Π. Πόλεμος, το επαναστατικό κίνημα του Βενιζέλου, η πυρκαγιά του 1917 και κατόπιν η μικρασιατική εκστρατεία που οδήγησε στην ήττα του ελληνικού στρατού, είχαν καθυστερήσει την ελληνοποίηση της μακεδονικής πρωτεύουσας. Η δημογραφική αλλαγή που προέκυψε μετά την εγκατάσταση 100.000 ελλήνων  προσφύγων και άνω από τη Μ.Ασία αύξησε τον αριθμό των Χριστιανών και μείωσε τον αριθμό των Εβραίων[17].

Στη διάρκεια  της επόμενης δεκαετίας η ελληνική διοίκηση ανέλαβε συστηματικά    να μειώσει την εβραϊκή επιρροή  στον οικονομικό και στον πολιτικό τομέα. Το 1924  θεσμοθετήθηκε με υποχρεωτικό νόμο η Κυριακή ως η επίσημη αργία, και η εκμάθηση της ξένης γλώσσας στο δημοτικό σχολείο απαγορεύτηκε με νόμο. Επίσης, με νόμο εφαρμόστηκε το μέτρο του  ξεχωριστού εκλογικού συλλόγου ή «κολλεγίου» για τους Εβραίους, που τους διαχώριζε με προκλητικό τρόπο από τους υπόλοιπους έλληνες πολίτες[18].

Στην περίοδο του Μεσοπολέμου ο ελληνικός Τύπος στη Θεσσαλονίκη και ειδικά η εφημερίδα Μακεδονία  δημοσίευαν συστηματικά άρθρα αντισημιτικής προπαγάνδας με σκοπό να πολώσουν τις σχέσεις μεταξύ των Χριστιανών και των Εβραίων. Αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής, που δηλητηρίασε την κοινή γνώμη, ήταν το πογκρόμ της συνοικίας Κάμπελ τον Ιούνιο  του 1931. Συνέπεια της βίαιης αυτής επίθεσης κατά των Εβραίων ήταν η μαζική μετανάστευση χιλιάδων Εβραίων στην Παλαιστίνη και η συρρίκνωση της κοινότητας σε 56.000 άτομα που τώρα δεν ξεπερνούσαν το 20% του πληθυσμού.  Η Θεσσαλονίκη όμως δεν απαλλάχτηκε  από τα αντισημιτικά στοιχεία που στόχευαν στην εξάλειψη των Εβραίων από την πόλη. Με πρόσχημα την ελληνοποίησή της σκοπός τους ήταν να καταλάβουν τα εβραϊκά σπίτια  και  τα  καταστήματά (που ανέρχονταν σε 12.000 διαμερίσμα-τα και σε 2.300 επιχειρήσεις [19].

Η περίοδος της Κατοχής στη Θεσσαλονίκη με την αντισημιτική προπαγάνδα που εκπορεύονταν από τις ναζιστικές εφημερίδες Νέα Ευρώπη και Απογευματινή να κλιμακώνεται καθημερινά, την ανασύσταση των αντισημιτικών συλλόγων 3^Ε και «Παύλος Μελάς», που δρούσαν ως εθελοντές ταγματασφαλίτες και συνεργάτες του κατακτητή, την επίσημη  εφαρμογή των αντιεβραϊκών μέτρων από τον 1942 ως την εκτόπιση τον Μάρτιο του 1943, με τη συνεργασία των ελληνικών αρχών υπό την ηγεσία του διαβόητου Διοικητή Μακεδονίας Β.Σιμωνίδη,   δημιούργησαν το κατάλληλο έδαφος και νομιμο-ποίησαν όσους επιθυμούσαν την εκτόπιση των Εβραίων προκειμένου να πραγματοποιηθούν τα σχέδια τους και όλων εκείνων που εποφθαλμιούσαν την λεηλασία και την καταπάτηση των εβραϊκών περιουσιών που ακολούθησε (στην πρώην Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων)[20]. 

Οι Μ.Μαζάουερ και Στρ.Δορδανάς[21]  που ασχολήθηκαν εκτενώς με την υπόθεση έχουν καταδείξει πώς με την ίδρυση και την λειτουργία της Υπηρεσίας Διαχειρήσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών(ΥΔΙΠ),  όλα αυτά τα «σχέδια» πραγματώθηκαν αυτόματα με την επίφαση της νομιμότητας[22]. Δεν θα τα επαναλάβω επειδή θεωρώ ότι ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να ανατρέξει στις δημοσιευμένες εργασίες. Απλώς θα επικαλεστώ μερικά νέα στοιχεία που ολοκληρώνουν την απομυθοποίηση της «υποδειγματικής συμπεριφοράς» των συμπολιτών των Εβραίων στην περίπτωση της Θεσσαλονίκης ως απάντηση σε όσους ισχυρίζονται ότι δεν διασώθηκαν στην Θεσσαλονίκη επειδή οι ίδιοι δεν έλαβαν υπόψην τις παραινέσεις των Χριστιανών και δεν αναζήτησαν την βοήθειά τους να εγκαταλείψουν την πόλη.

Το ότι πράγματι οι περισσότεροι Θεσσαλονικείς Εβραίοι, δεν αναζήτησαν την βοήθεια των συμπολιτών τους δεν είναι βέβαια τυχαίο. Φύλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως παραπέμπει σε κατοχική υπουργική απόφαση του Υπουργείου Οικονομικών κατά την οποίαν όποιος κατέδιδε Εβραίους επί Κατοχής αμοιβόταν με το 10% της περιουσίας του καταδιδόμενου Ισραηλίτη… δηλ. του προδομένου[23].   Σύμφωνα με τον Νόμο 2, ΦΕΚ 6, της 27.10.44 η υπουργική αυτή απόφαση  ακυρώθηκε 15 μέρες μετά την Απελευθέρωση με τον 2^ο νόμο που υπέγραψε ο Γιώργος Παπανδρέου, μετά τον 1^ο που αφορά την γενική επιστράτευση, κατά τον οποίο διατυπώνεται ρητά ότι οι καταδότες όφειλαν να επιστρέψουν τα «εύρετρα» στο ελληνικό δημόσιο,  οι ισραηλιτικές περιουσίες έπρεπε να επιστραφούν στους αρχικούς ιδιοκτήτες ατόφιες, χωρίς να παρακρατείται το 10% που είχε ήδη δοθεί στους καταδότες, όσοι όμως θα τις διεκδικούσαν  θα έπρεπε να καταβάλουν το 5% της αξίας τους υπέρ των εξόδων διαχείρισης της υπόθεσής τους στην ανάλογη δημόσια υπηρεσία.  Ιδού λοιπόν η ανάγκη κατασκευής του μύθου «υποδειγματικής συμπεριφοράς» των Ελλήνων Χριστιανών (αρχών και ιδιωτών καταδοτών)  με την οποία γενικεύεται  η απενoχοποίηση των εμπλεκόμενων καταδοτών. Και για του λόγου το αληθές των «χιλιάδων επωφελούμενων καταδοτών» επισυνάπτω στην εργασία αυτή « Υπόμνημα των Εμπόρων και επαγγελματιών κατόχων Ισραηλιτικών καταστημάτων κενών, αποβιωσάντων Ισραηλιτών εν τη εξορία, Θεσσαλονίκης» προς «…τους Βουλευτές της Δ’ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων» της 23^ης Μαίου του 1947[24], οι οποίοι με το υπόμνημα αυτό διαμαρτύρονται για τους επόμενους νόμους που θεσμοθετήθηκαν με το ίδιο περιεχόμενο και δια των οποίων υποχρεούνται «αδίκως» όπως ισχυρίζονται οι έμποροι και επαγγελματίες  της Θεσσαλονίκης να επιστρέψουν τις κατασχεμένες, ουσιαστικά τις καταπατημένες, εβραϊκές περιουσίες που κατείχαν και εκμεταλλεύονταν είτε στους ιδιοκτήτες είτε στο ελληνικό δημόσιο με την υπογραφή της επιτροπής τους να σημειώνει : «εν ονόματι των τρισχιλίων ενδιαφερομένων του αγώνος». Καθώς λοιπόν οι καταδότες είναι τόσοι πολλοί  εξηγούνται οι δισταγμοί των Θεσσαλονικέων Ισραηλιτών και  καταρρίπτεται ο μύθος της «παραδειγματικής συμπεριφοράς των Ελλήνων Χριστιανών στην περίοδο της Κατοχής » μύθος που ως σήμερα εξίσωνε τους χιλιάδες καταδότες με όσους Ελληνες Δικαίους των Εθνών  βοήθησαν και διέσωσαν εβραίους συμπολίτες τους με κίνδυνο της ζωής τους σε άλλα μέρη της Ελλάδας. 

Οι μύθοι σε μια τόσο δύσκολη υπόθεση όπως η εξόντωση των Θεσσαλονικέων Εβραίων είναι πολύ περισσότεροι και δεν εξαντλούνται σε μια μελέτη.  Εχουν ήδη ανακύψει δύο νέα προβληματικά ζητήματα στην μυθολογία της ιστορίας δηλαδή το θέμα της Διάσωσης των Ελλήνων Εβραίων, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε σε βιβλίο των Ιακώβ Σιμπή και Καρίνας Λάμψα, στις εκδόσεις Καπόν, καθώς και το ζήτημα της επιστροφής των εβραϊκών περιουσιών το οποίο επεξεργάστηκε  μεταπτυχιακός φοιτητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.  

Για όσους έχουν δον κιχωτικά οράματα, καθώς οι ιστορικοί έχουμε πλήρη επίγνωση της ανθεκτικότητας των ιστορικών μύθων, μένει να εξεταστούν «η απουσία του ελληνικού αντισημιτισμού», «η έλλειψη αντίστασης των Ελλήνων Εβραίων που πήγαν ως πρόβατα επί σφαγή», «η πρωτοβουλία των Ελλήνων sondercommando στην εξέγερση στο Αουσβιτς – Μπίρκεναου», το αν αποδόθηκε δικαιοσύνη μετά την Κατοχή,  κ.ά. που οπωσδήποτε απασχολούν μόνον εκείνους που επιδιώκουν να κατανοήσουν τι πραγματικά συνέβη.

---

[1] Καρίνα Λάμψα – Ιακώβ Σιμπή, Η διάσωση. Εκδόσεις Καπόν,  Αθήνα 2012. Ρένα Μόλχο “Η διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στο ελληνικό σχολείο” The Books'Journal,  τεύχος 16,  Φεβρουάριος 2012, σσ.52-55. Andrew Apostolou, “Strategies of Evasion: Avoiding the Issue of Collaboration and Indifference during the Holocaust in Greece,” στο Roni Stauber, επιμ., Collaboration with the Nazis: Public Discourse after the Holocaust, New York and London: Routledge, 2010, σσ.138-65, Daniel Carpi,  “Α Νew Approach to Some Episodes in the History of Jews in Salonika During the Holocaust:Memory, Myth and Documentation” στο Last Ottoman Century and Beyond:The Jews in Turkey and the Balkans, 1808-1945, τομ.2, επιμ. M. Rozen,Tel Aviv, 2002, σσ.259-289.  Minna Rozen, “Jews and Greeks Remember Their past:The Political Carreer of Zvi Koretz(1933-1943)», Jewish Social Studies:History, Culture, Society, n.s.12, αριθμ.1(Fall 2005): σσ.111-166. Andrew Apostolou “The Exception of Salonika”: Bystanders and Collaborators in Northern Greece,” Holocaust Genocide Studies 14, no. 2, (2000): σσ. 165-196. 

[2] Την Αθήνα, τον Βόλο, την Χαλκίδα, την Ζάκυνθο και την Κατερίνη.

[3] Photini Constandopoulou and Thanos Veremis, Documets on the History of Greek Jews. Records from the Historical Archives of the Ministry of Foreign Affairs, Αθήνα, 1998. Οι συγγραφείς και επιμελητές του τόμου επέλεξαν 150 από τα 1500 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών για τους Ελληνες Εβραίους με μοναδικό κριτήριο επιλογής να δημοσιευτούν μονον εκείνες οι πηγές  που αποτυπώνουν το πόσο καλοί ήταν οι Ελληνες Χριστιανοί απέναντι  στους Εβραίους. Για προφανείς λόγους προπαγάνδας η συλλογή πρωτοδημοσιεύθηκε σε αγγλική μετάφραση.  Μέχρι σήμερα αυτή είναι και η επίσημη πολιτική θέση της Ελλάδας. Andrew Apostolou, “Strategies of Evasion: Avoiding …”, ό.π.

[4] Για παράδειγμα, Dan Georgakas,  “Safe Havens. Sheltering Jews during the German Occupation of Greece”, Odyssey, Αθήνα, July-August 1995, σ.41. Ο δημοσιογράφος γράφει ότι ο μεγάλος αριθμός των εβραίων θυμάτων κατά 96% στη Θεσσαλονίκη οφειλόταν εν μέρει  στις κακές συμβουλές του Κόρετς.

[5] Daniel Carpi,  “Α Νew Approach to Some Episodes…”ό.π..  Minna Rozen, “Jews and Greeks Remember…», ό.π..

[6]Rena Molho & Joseph Robert White, “Thessalonike” ch. ‘Occupied Greece’, στο Encyclopedia of Camps and Ghettoes 1933-1945, επιμέλεια Geoffrey P.Megargee, ,The United States Holocaust Memorial Museum, Washington 2012,  τομ.II, part B, pp. 1844-1848.(γκέττο στην Θεσσαλονίκη δημιουργήθηκαν στους συνοικισμούς Βαρ.Χίρς, Ρεζί Βαρδάρι, Αγ.Παρασκευή, Συγγρού και ακόμη ένα τεράστιο μεταξύ των οδών Εθν.Αμύνης και 25^η Μαρτίου).

[7] Κατά τη M.Rozen ό.π. σύμφωνα με τη μαρτυρία της συζύγου του που κατατέθηκε στο Yad Vashem.

[8] Yad Vashem Archives,(στο εξής YVA), αντίγραφο από μικροφίλ έγγράφου 2933300, με αριθμό σφραγίδας 8002527, του ειδικού γραφείου της Guestapo(αστυνομίας ασφαλείας για εβραϊκά ζητήματα, Saloniki-Aegean της 15. 4. 1943 από τον Wislisceny, (SS Hauptsturmfurher)  σελ.1 στα γερμανικά σημείωμα με το οποίο αποστέλλεται στον διοικητή Θεσσαλονίκης -Αιγαίου, Dr.Merten σχετικά με τον αρχιραβίνο Zvi Koretz. Σελίδες  2 και 3, της 16.4.43, προς το  Deutsches Generalkonsulat(Γερμανικό Γενικό Προξενείο), με υπογραφή του Dr.Schoenberg. (no.2933391 και 2933392), απευθύνεται στον Wislischeny, με την παράκληση να διαβαστεί από τον πρέσβη του γερμανικού Ράϊχ (Reich) στην Ελλάδα  Πρέσβη Altenborg  στην Αθήνα.

[9] Αδίκως επομένως ο Μ.Μόλχο τον κατηγορεί ότι δεν το κατάλαβε. Michael Molho και Joseph Nehama, In Memoriam, Hommage des victims juives des Nazis en Grèce, Communauté Israélite de Thessalonique, Thessaloniki, 1948, σε ανατύπωση του 1988,  σ.99. (Στην ανατολική Ευρώπη και στις σοβιετικές περιοχές ήξεραν κάτι παραπάνω).

[10] Ο.π. σ.100.

[11] Καρίνα Λάμψα – Ιακώβ Σιμπή, Η διάσωση. Εκδόσεις Καπόν,  Αθήνα 2012, σς.236-254.

[12] Michael Molho και Joseph Nehama, In Memoriam, ό.π., σ.92. Daniel Carpi,  “Νew Approaches in Some Episodes…” ό.π..

[13] Daniel Carpi,  “Α Νew Approach to Some Episodes…” ό.π..

[14] Daniel Carpi,  “Α Νew Approach το Some Episodes…” ό.π..

[15] Minna Rozen, «Jews and Greeks Remember Their Past…», ΄ό.π. Georges Bensussan, επιμέλεια και εισαγωγή, « editorial” στο ‘Les conseils juifs dans l’Europe allemande’, Georges Bensussan και Michel Laffitte, επιμέλεια, Revue d’histoire de la Shoah, Memorial de la Shoah, Παρίσι, τεύχος 185, Juillet-decembre 2006.  σσ. 6-19. Επίσης κατά τον Ιακ.Σιμπή «…Ο Κόρετς έκανε μια πράξη αυτοκτονίας. Πήγε και συνάντησε τον Ράλη χωρίς την έγκριση των Γερμανών. Τότε οι Γερμανοί τον καθαίρεσαν και τον ετοίμασαν για διωγμό. Ο μύθος ότι καλοπερνούσε στο στρατόπεδο δεν έχει βάση διότι το Κόρετς μαζί με άλλους προύχοντες τους προόριζαν για ανταλλαγή αιχμαλώτων και έτσι δεν τον προόριζαν για θάνατο.»

[16] Ρένα Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα, Θεμέλιο, Αθήνα, 2001.Rena Molho, Salonika and Istanbul: Social, Political and Cultural Aspects of Jewish Life, Isis, Istanbul, 2005. 

[17] Ρένα Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα, Θεμέλιο, Αθήνα, 2001.

[18] Ρένα Μόλχο, «Η αντιεβραϊκή νομοθεσία του Βενιζέλου στον μεσοπόλεμο και πώς μια δημοκρατία μπορεί να γίνει αρωγός του αντισημιτισμού”, στο Σύγχρονα Θέματα, τεύχος 82, Ιούνιος, 2003, σς. 53-59. Δημοσθένης Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του Ελληνικού κράτους 1915-1936, πρόλογος Ηλίας Νικολακόπουλος, Σαββάλας, Αθήνα 2005, σς. κυρίως κεφάλαια 4-9, σσ.153, 169.

[19] Στράτος Δορδανάς, «Εξόντωση και λεηλασία:Η Υπηρεσία Διαχειρήσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών», στο Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, επιμ.Γ.Αντωνίου, Στρ.Δορδανάς, Ν. Ζάικος, Ν.Μαραντζίδης, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη,2011, σς. 331-352.

[20]  Bernard Pierron, Juifs et Chretiens de la Grèce Moderne :Histoire de relations intercommunautaires de 1821 á 1945, L’Harmattan, Παρίσι, 1996, σς.219-251.

[21] Mark Mazower, «Οι συνέπειες του διωγμού των Εβραίων για την πόλη της Θεσσαλονίκη», στο Οι Εβραίοι της Ελλάδοας στη Κατοχή, επιμ.Ρίκα Μπενβενίστε, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1998, σς.53-61. Στράτος Δορδανάς, «Εξόντωση και λεηλασία…» ό.π.

[22] Τα στοιχεία της υπουργικής απόφασης έχουν εξαφανιστεί. Το περιεχόμενο ωστόσο της απόφασης της δωσυλλογικής κυβέρνησης παρατίθεται στον Νόμο 2, ΦΕΚ 6, 27.10.44,με τον οποίο και ακυρώνεται.  ΦΕΚ. 160/1.7.1943 Νόμος  205, η ισχύς του νόμου από 7.3.1943, με 19 άρθρα,υπογράφτηκε από τους Ι.Ράλλη, Πρόεδρος, Κ.Πουρνάρα, Υπ.Δικαιοσύνης.

[23] α) Νόμος 2, ΦΕΚ 6, 27.10.44,  β)  Αναγκαστικός Νόμος, υπ.αρίθμ.808, άρθρο 2, ΦΕΚ 324, 31.12.1945.

[24] Το τετρασέλιδο έγγραφο αυτό αγοράστηκε από παλαιοπώλη και επομένως δεν έχει αρχεακή αρίθμηση.

---

Αναδημοσίευση από την προσωπική σελίδα του Ζαν Κοέν

http://cohen.gr