Το Διάταγμα Νο 227 "Ούτε βήμα πίσω" του Στάλιν και τα τάγματα τιμωρημένων.

Του Θράσου Ευτυχίδη

Από παλιά μου άρεσαν οι πολεμικές ταινίες και οι ρώσοι αδιαμφισβήτητα είναι από τους καλύτερους σε αυτό το είδος του κινηματογράφου. Βέβαια εξυπηρετώντας πάντα το καθεστώς. Έτσι στις παλιές ρωσικές πολεμικές ταινίες ο πολιτικός κομμισάριος συγκαταλέγεται πάντα μεταξύ των ηρώων.
Είναι ο εκπρόσωπος του παντοδύναμου κόμματος που εμπνέει και καθοδηγεί στη νίκη. Συνήθως βρίσκει ηρωϊκό θάνατο κρατώντας την κόκκινη σημαία. Το πρότυπο του υπεράνθρωπου, του ήρωα της Σοβιετικής κοινωνίας. Αυτά επί Σοβιετικής Ένωσης.

Με την πτώση του καθεστώτος και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, δε σταμάτησε φυσικά η παραγωγή πολεμικών ταινιών, ούτε φυσικά εξαφανίσθηκε η φιγούρα του πολιτικού κομμισάριου από αυτές. Μόνο που ο πολιτικός κομμισάριος εμφανίζεται σε αυτές με μια εντελώς διαφορετική οπτική. 

Στις περισσότερες από αυτές τις ταινίες ο πολιτικός κομμισάριος είναι στην καλύτερη περίπτωση ένας πορωμένος ηλίθιος, ενώ στην χειρότερη ένας μισάνθρωπος εγκληματίας που οι συμπολεμιστές του θα χαίρονταν να πυροβολήσουν όσο και τους γερμανούς απέναντί τους, αν όχι και περισότερο.

Το πρότυπο του εγκληματία κομμισάριου που πολυβολεί από πίσω αυτούς που οπισθοχωρούν το είδαμε και πριν τρία χρόνια, αν δεν κάνω λάθος, στην αμερικανική ταινία "Εχθρός προ των πυλών".

Παράλληλα με τον κακό κομμισάριο εμφανίσθηκαν φυσικά και τα τάγματα τιμωρημένων strafbat, αλλά και τα αποσπάσματα τιμωρίας zagradatrjad που γίνονται αγαπημένο θέμα ταινιών.

Από τη μία, αυτή η έξαρση είναι κατανοητή. Είναι ένα θέμα που απλά δεν υπήρχε και φυσικάπροκαλεί το ενδιαφέρον του θεατή που ενημερώνεται έστω και με αυτόν τον λάθος τρόπο για τον σταλινικό τρόμο.

Το Διάταγμα 227 "Ούτε βήμα πίσω".

Όλα αυτά βέβαια έχουν να κάνουν με το επισήμως ονομαζόμενο ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΕΠΙΤΡΟΠΟΥ ΑΜΥΝΑΣ ΤΗΣ ΕΣΣΔ Νο 227, από 28 Ιουλίου 1942, ΠΕΡΙ ΜΕΤΡΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΜΠΕΔΩΣΗ ΤΗΣ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ ΣΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΣΤΡΑΤΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΠΑΓΟΡΕΥΣΗ ΜΗ ΕΞΟΥΣΙΟΔΟΤΗΜΕΝΗΣ ΕΓΚΑΤΑΛΗΨΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΉΣ ΘΕΣΗΣ.

Αυτό είναι γνωστό πλέον στην Ιστορία ως Διάταγμα του Στάλιν "Ούτε βήμα πίσω".

Πολλοί ιστορικοί χρησιμοποιούν αυτό το έγγραφο ως παράδειγμα που αποδεικνύει σαφώς ότι το αιμοσταγές Σταλινικό καθεστώς περιφρονούσε ακόμη και τις ζωές των πολιτών του.

Η θέση αυτή συνοψίζεται ως εξής: η Σοβιετική Διοίκηση, λόγω της ανικανότητάς της να αντισταθεί στους Στρατηγούς της γερμανικής Βέρμαχτ, μετέτρεψε τους στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού σε μελλοθάνατους, που υποχρεώνονταν να πολεμήσουν με τα πολυβόλα των αποσπασμάτων τιμωρίας στην πλάτη τους. Τους γερμανούς δεν τους νίκησαν, αλλά στην κυριολεξία τους έπνιξαν με τα πτώματα των τιμωρημένων που οδηγούσαν εναντίον τους, ούτε λίγo ούτε πολύ άοπλους.

Συνηθώς αρνητικά διακείμενοι απέναντι στο διάταγμα, είναι αυτοί που δεν έχουν διαβάσει το κείμενό του.

Πριν περάσουμε όμως στην εξέταση του εν λόγω κειμένου του Διατάγματος, καλό θα είναι να εξετάσουμε λίγο τις συνθήκες που επέβαλλαν την έκδοσή του.

Το ιστορικό πλαίσιο

H άνοιξη και το καλοκαίρι του 1942, ήταν για τη Σοβιετική Ένωση ίσως καταστροφικότερες και από την περίοδο των πρώτων εβδομάδων του πολέμου. Η επίθεση του Κόκκινου Στρατού στην κατεύθυνση του Χαρκόβου όχι απλώς απέτυχε, αλλά μετατράπηκε σε ολοκληρωτική διάλυση ομάδας σοβιετικών στρατιών. Σε νεκρούς, τραυματίες και αιχμαλώτους, ο Κόκκινος Στρατός έχασε περίπου  500 000 άνδρες. Οι Χιτλερικοί κατάφεραν να κατάλαβουν την Κριμαία, στις αρχές Ιουνίου του 1942 έπεσε η Σεβαστούπολη.

Οι γερμανικές δυνάμεις κατευθύνθηκαν προς το Βόλγα, κατακτώντας συνεχώς νέες και νέες περιοχές. Στις 7 Ιουλίου πήραν το Βαρόνεζ, στις 23 Ιουλίου έπεσε το Ροστόβ στο Ντον.

Η υποχώρηση του Κόκκινου Στρατού, φαινόταν ότι λάμβανε χαρακτήρα υποχώρησης χωρίς επιστροφή. Με την έξοδο των Γερμανών στο Βόλγα και την κατάληψη του Στάλινγκραντ, η Σοβιετική Ένωση έχανε στρατηγικές πηγές και επικοινωνίες. Το χειρότερο όμως απ' όλα ήταν ότι ο εχθρός που περνούσε προς τον Καύκασο, θα μπορούσε να καταλάβει τις πετρελαοπαραγωγικές περιοχές του Γκρόζνι και του Μπακού.

Στη Μεγάλη Βρετανία, δεν υπολόγιζαν στο αξιόμαχο των σοβιετικών στρατευμάτων και ήδη επεξεργάζονταν σχέδια μαζικών βομβαρδισμών των σοβιετικών πετρελαιοπηγών για να μην πέσουν στα χέρια των ναζί. Για τις συμμαχικές του υποχρεώσεις, το Λονδίνο δεν ασχολιόταν ιδιαίτερα μια που ο σύμμαχος - ΕΣΣΔб ήταν στα πρόθυρα ολοκληρωτικής κατάρρευσης.

Εκτός των άλλων, οι αποφασιστικές επιτυχίες των γερμανών στο Βόλγα και τον Καύκασο, θα οδηγούσαν στην κήρυξη πολέμου αναντίον της ΕΣΣΔ από την Ιαπωνία και την Τουρκία, κάτι που θα μετέτρεπε την κατάσταση από εξαιρετικά κρίσιμη σε απόλυτα καταστροφική για την ΕΣΣΔ.

Υπο αυτές τις συνθήκες, για την αλλαγή της κατάστασης χρειάζονταν άμεσα σκληρά μέτρα. Ένα από αυτά, ήταν το Διάταγμα Νο 227.

Η πικρή αλήθεια

Σε αντίθεση με την διάσημη ομιλία του Στάλιν στην παρέλαση της Μόσχας, τον Νοέμβριο του 1941, το κείμενο του Διατάγματός, έχει εξαιρετικά σκληρό και ειλικρινή χαρακτήρα. Στη θέση των υψηλών λέξεων, υπάρχει η σκληρή παράθεση της πραγματικότας: «Μάχες διεξάγονται στην περιοχή του βαρόνεζ, στον Ντον, στον νότο στις πύλες του Βορείου Καυκάσου. Οι Γερμανοί κατακτητές παιρνούν προς το Στάλινγκραντ, στον Βόλγα και θέλουν με οποιοδήποτε τίμημα να καταλάβουν το Κουμπάν, τον Βόρειο Καύκασο με τον πετρελαϊκό και σιτοπαραγωγικό τους πλούτο. Ο Εχθρός έχει ήδη καταλάβει το Βοροσίλοβγκραντ, το Σταρομπέλσκ, το Ροσσός, το Κουπιάνσκ, το Βαλούικι, το Νοβοτσερκάσκ, το Ροστόβ στον Ντον, το μισό Βαρόνεζ.

Τμήματα των στρατευμάτων του Νοτίου Μετώπου, ακολουθούν αυτούς που σκορπούν τον πανικό, εγκατέλειψαν το Ροστόβ και το Νοβοτσερκάσκ χωρίς σοβαρή αντίσταση και χωρίς διαταγή από τη Μόσχα, καλυπτωντας τις σημαίες τους με ντροπή. Ο πληθυσμός της χώρας μας, που με αγάπη και σεβασμό αντιμετωπίζει τον Κόκκινο Στρατό, αρχίζει να απογοητεύετε από αυτόν, χάνει την πίστη στον Κόκκινο Στρατό και πολλοί από αυτούς καταριούνται τον Κόκκινο Στρατό, γιατί αφήνει το λαό μας στο ζυγό των γερμανών καταπιεστών και ο ίδιος τρέχει να εξαφανιστεί στα Ανατολικά».

Δεν είναι λιγότερο σκληρές και οι εκφράσεις που χρησιμοποιούνται για τις απώλειες: «Το έδαφος της Σοβιετικής Ένωσης - δεν είναι έρημος, αλλά άνθρωποι - εργάτες, αγρότες, διανόηση, οι πατέρες και οι μητέρες μας, οι γυναίκες, τα αδέλφια, τα παιδιά. Το έδαφος της ΕΣΣΔ που κατέκτησε και προσπαθεί να κατακτήσει ο εχθρός, - είναι το ψωμί και άλλα προϊόντα για το στρατό και τα μετώπισθεν, είναι το μέταλλο και τα καύσιμα για τη βιομηχανία, τις βιοτεχνίες, τα εργοστάσια, που εφοδιάζουν το στρατό με εξοπλισμό και πολεμοφόδια, είναι οι σιδηροδρομικές γραμμές. Μετά την απώλεια της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας, της Βαλτικής, του Ντονμπάς και άλλων περιφερειών σε εμάς απέμεινε λιγότερο έδαφος, πολύ λιγότεροι άνθρωποι, ψωμί, μέταλλο, εργοστάσια, βιοτεχνές. Χάσαμε παραπάνω από 70 εκατ. πληθυσμού, πάνω από 80 εκατ. τόνους σιτηρών το χρόνο και πάνω από 10 εκατ. τόνους μετάλλου το χρόνο. Δεν υπερτερούμε πλέον έναντι των γερμανών, ούτε σε ανθρώπινο δυναμικό, ούτε σε αποθέματα σιτηρών. Να υποχωρήσουμε κι άλλο - σημαίνει να καταστρέψουμε τον εαυτό μας και μαζί μ'αυτόν και την πατρίδα μας. Κάθε νέο κομματάκι εδάφους που αφήνουμε, θα ενδυναμώνει με όλα τα μέσα τον εχθρό και θα αποδυναμώνει με όλα τα μέσα την άμυνά μας, την Πατρίδα μας».

Δικαίωμα ελλιγμών ή δικαίωμα στη δειλία;
 
Τι μέτρα πρότεινε η ανώτατη σοβιετική διοίκηση σε μια τέτοια κατάσταση; Υπάρχουν τρεις μύθοι για το Διάταγμα Νο 227.
1. Ότι δήθεν απαγόρευε στους σοβιετικούς αξιωματικούς και στρατιώτες να υποχωρούν, ουσιαστικά καταδικάζοντάς τους σε θάνατο.
2. Ότι όποιος αποφάσιζε να υποχωρήσει, συναντούσε τις σφαίρες των δημιουργηθέντων ειδικά γι αυτό αποσπασμάτων τιμωρίας zagradjtrjad.
3. Ότι κύρια δύναμη του Κόκκινου Στρατού έγιναν τα ειδικά λόχοι και τάγματα τιμωρίας (strafbat), που δημιουργήθηκαν από άδικα καταδικασμένους στρατιωτικούς και ποινικούς κατάδικους, που τους έριχναν στη μάχη ως μελλοθάνατους.

Ας δούμε τι ισχύει σύμφωνα με το Διάταγμα.
1. Το Διάταγμα Νο 227 δεν απαγόρευε την υποχώρηση ως τέτοια. Σύμφωνα με το κείμενό του,  «από τώρα και στο εξής, σιδερένιος νόμος πειθαρχίας για κάθε διοικητή, στρατιώτη του Κόκκινου Στρατού, πολιτικό κομμισάριο θα πρέπει να είναι η απαίτηση - ούτε βήμα πίσω χωρίς διαταγή της ανωτάτης διοίκησης». Η εισαγώμενη με το διάταγμα ευθύνη αφορά επομένως μόνο όσους εγκαταλείπουν τις θέσεις τους μόνοι τους.
Οι επικριτές του διατάγματος επιμένουν, ότι αυτό, περιόρισε την πρωτοβουλία των διοικητών επί τόπου και τους στέρησε τη δυνατότητα ελιγμών. Σε αρκετά μεγάλο βαθμό, αυτό είναι έτσι. Αλλά αξίζει επίσης να θυμηθούμε, ότι ο Διοικητής μιας μεσαίας μονάδας δεν μπορεί να έχει πλήρη εικόνα. Η υποχώρηση, που μπορεί να φαίνεται χρήσιμη για ένα τάγμα ή ένα σύνταγμα, μπορεί να προκαλέσει ανεπανόρθωτη ζημιά σε επίπεδο Μεραρχίας, Στρατιάς, Μετώπου. Μια σειρά Διοικητών, αγπούσαν ιδιαίτερα την υποχώρηση και ως αποτέλεσμα αυτό μετατράπηκε σε πλήρη διάλυση του μετώπου. Για την αναστροφή ακριβώς αυτής της κατάστασης χρειάστηκαν τα έκτακτα μέτρα.

Πόσα άτομα εκτελέστηκαν από τα αποσπάσματα τιμωρίας;

2. Τα δημιουργηθέντα από τους πλέον συνειδητοποιημένους και με υψηλό ηθικό στρατιώτες αποσπάσματα τιμωρίας, για την αποτροπή υποχωρήσεων πανικού, πραγματικά είχαν την εξουσία να εκτελούν επι τόπου τους δειλούς και όσους σκορπούσαν τον πανικό.

Ωστόσο η εικόνα, όπου από τη μία πλευρά πυροβολούντους σοβιετικούς στρατιώτες οι γερμανοί, και από την άλλη τα πολυβόλα των αποσπασμάτων τιμωρίας, απέχει κατά πολύ από την πραγματικότητα και είναι ουσιαστικά προϊόν της νοσηρής φαντασίας κάποιων συγγραφέων και σκηνοθετών.

Εδώ για λόγους σαφήνειας παραθέτουμε τα στοιχεία της НКВД (ΕνΚαΒεΝτε) της ΕΣΣΔ για τη δραστηριότητα των αποσπασμάτων τιμωρίας στο μέτωπο του Ντον από 1ης Αυγούστου, έως 1ης Οκτωβρίου του 1942. Συνολικά γι αυτή την περίοδο, από τα αποσπάσματα τιμωρίας συνελήφθησαν 36.109 αξιωματικοί και οπλίτες, που εγκατέλειψαν το μέτωπο. Από αυτούς, επέστρεψαν στις μονάδες τους 32.993 άτομα, στάλθηκαν σε λόχους τιμωρημένων 1065, σε τάγματα τιμωρημένων 33, κρατήθηκαν 736 και εκτελέσθηκαν 433 άτομα.
.
Βλέπουμε ότι σε αυτήν την πραγματικά πολύ δύσκολη περίοδο, με μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση στο μέτωπο, την ανώτατη ποινή υπέστη λίγο παραπάνω από 1% των συληφθέντων. Η μεγάλη πλειοψηφία, χωρίς περαιτέρω συνέπειες, επέστρεψε στις θέσεις της και συνέχισε να μάχεται με τον εχθρό.

Σύμφωνα με μαρτυρίες βετεράνων, πρακτικά με τους στρατιώτες των αποσπασμάτων δεν συναντήθηκαν. Οι θέσεις τους απέιχαν συνήθως αρκετά μακριά από την πρώτη γραμμή. Το κύριο έργο τους ήταν να συνεφέρουν τους τομαγμένους που εγκατέλειπαν τις θέσεις τους συνήθως όχι από δειλία αλλά παρασυρμένοι από τη γενική κατάσταση.

Εκτός από τα σταματάν τους στρατιώτες που εγκατέλειπαν το μέτωπο, τα τάγματα τιμωρίας, ασχολήθηκαν και με την ασφάλεια των μετώπισθεν, εξουδετερώνοντας δολιοφθορείς. Τέλος, δεν ήταν λίγες οι φορές που τα αποσπάσματα συμμετείχαν σε μάχες εναντίον γερμανικών τμημάτων που είχαν διεισδύσει σπάζοντας το μέτωπο.

Με ποιό τρόπο ο Στάλιν ανακάλυψε αυτές τις πρακτικές;

3. Εδώ θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε καταρχήν, ότι η χρήση μονάδων τιμωρημένων στη μάχη δεν αποτελεί ανακάλυψη του Στάλιν. Στο ίδιο το Διάταγμα Νο 227, εξηγείται ότι η δημιουργία τέτοιων μονάδων βασίζεται στη θετική εμπειρία των γερμανών: «Μετά τη χειμερινή τους υποχώρηση υπό την πίεση του Κόκκινου Στρατού, όταν στα γερμανικά στρατεύματα χάθηκε η πειθαρχία, οι γερμανοί για να αποκαταστήσουν την πειθαρχία πήραν μια σειρά σκληρά μέτρα, που οδήγησαν όμως σε καλά αποτελέσματα. Δημιούργησαν 100 λόχους τιμωρημένους από μαχητές, που κατηγορήθηκαν για παραβίαση της πειθαρχίας, για δειλία ή αναξιοπρέπεια, τους τοποθέτησαν στα πιό επικίνδυνα κομμάτια του μετώπου και τους διέταξαν να εξαγοράσουν με αίμα τις αμαρτίες τους. Αυτοί δημιούργησαν παρακάτω καμιά δεκαριά περίπου τάγματα τιμωρίας από τους διοικητές, που κατηγορήθηκαν για παράβαση πειθαρχίας, δειλία ή αναξιοπρέπεια, τους στέρησαν τα παράσημά τους, τους τοποθέτησαν στα πλέον επικίνδυνα σημεία του μετώπου και τους διέταξαν να εξαγοράσουν τις αμαρτίες τους ... Όπως είναι γνωστό, αυτά τα μέτρα, είχαν την επίδρασή τους, και τώρα τα γερμανικά στρατέυματα πολεμούν μάχονται καλύτερα, απ' ότι μάχονταν τον χειμώνα».

Εδώ θα πρέπει να πούμε, ότι μονάδες τιμωρημένων χρησιμοποιήθηκαν και από άλλους στρατούς πολύ νωρίτερα. Επομένως το μέτρο όπως έδειξε και η πρακτική, εκτός από σκληρό, ήταν και αποτελεσματικό σύμφωνα με την εμπειρία.

Το Διάταγμα Νο 227, προέβλεπε τη δημιουργία από 1 έως 3 ταγμάτων σε κάθε μέτωπο (μέτωπο - στρατιωτική μονάδα στους γερμανούς ομάδα στρατιών) αποτελούμενων από - έως 800 άνδρες έκαστο, σε επίπεδο στρατιάς, από 5 - 10 λόχους τιμωρίας από 150-200 άνδρες έκαστος.

Στους λόχους τιμωρημένων στέλνονταν οι στρατιώτες και οι χαμηλόβαθμοι αξιωματικοί, ενώ στα τάγματα τιμωρημένων οι μεσαίοι και ανώτεροι αξιωματικοί - διοικητές, «ώστε να τους δοθεί η ευκαιρία να εξαγοράσουν με το αίμα τους τα εγκλήματα απέναντι στην Πατρίδα».

Πραγματικά, τέτοιου είδους σχηματισμοί χρησιμοποιούνταν στα πιο επικίνδυνα σημεία του μετώπου. Έτσι εξηγείται και το ότι τα τμήματα αυτά είχαν από 3 - 6 φορές παραπάνω απώλειες απ' ότι τα άλλα τμήματα. Η διάρκεια παραμονής σε μονάδες τιμωρημένων δεν ξεπερνούσε τους τρεις μήνες και μπορούσε να μειωθεί όταν ο τιμωρημένος επεδείκνυε ανδρεία στη μάχη ή τραυματιζόταν. Υπήρξαν και περιπτώσεις όπου κάποιος επέστρεφε στη μονάδα του έχοντας εξαγοράσει την ποινή του και με παράσημο στο στήθος. 

Ο ρόλος των τιμωρημένων

Τις μονάδες τιμωρημένων τις διοικούσαν μόνιμοι αξιωματικοί. Τηρούνταν κατά γράμμα το στρατιωτικό καταστατικό και εξοπλίζονταν με τα ίδια όπλα που εξοπλίζονταν και οι άλλες μονάδες του μετώπου. Από τους τιμωρημένους, το ζητούμενο ήταν η αποτελεσματικότητα στη μάχη και όχι ο θάνατος υπό τις διαταγές μισότρελλων στρατηγών όπως παρουσιάζεται στους σύγχρονους κινηματογραφικούς μύθους.

Όσον αφορά το ρόλο τους στον πόλεμο, αξίζει να ρίξουμε μια ματιά στους αριθμούς. Οι μονάδες τιμωρημένων αποτελούσαν το 2,7% του συνόλου του Κόκκινου Στρατού στα μέτωπα το 1943, ενώ μόλις το 1,3% το 1945. Αδιαμφισβήτητα οι τιμωρημένοι συνεισέφεραν πάρα πολλά στη νίκη, αλλά να ονομάζουμε ειδικά αυτή τη συνεισφορά αποφασιστική, αποτελεί ύβρι για τα εκατομμύρια σοβιετικών στρατιωτών που δεν είχαν καμία σχέση με αυτές τις μονάδες.

Μιλώντας για το Διάταγμα Νο 227, οι περισσότεροι βετεράνοι στα απομνημονεύματά τους το χαρακτηρίζουν σκληρό αλλά επίκαιρο και απόλυτα απαραίτητο.

Το Διάταγμα «Ούτε βήμα πίσω!» ήταν αυτό που σήκωσε τον Κόκκινο Στρατό από την κατάσταση διάλυσης που είχε περιέλθει ως αποτέλεσμα των αποτυχιών του 1942. Πολεμώντας για κάθε εκατοστό της πατρικής γης οι υπερασπιστές του Στάλινγκραντ και του Καυκάσου, άλλαξαν την πορεία του πολέμου και ξεκίνησαν το μακρύ δρόμο προς την τελική νίκη, προς το Βερολίνο.

bsgreeks.blogspot.com